Palenie papierosów od dekad jest jednym z najpoważniejszych problemów zdrowotnych na świecie, a jego szkodliwy wpływ nie ogranicza się jedynie do układu oddechowego czy krążenia, lecz obejmuje także mózg i układ nerwowy. Nikotyna, główny składnik uzależniający w papierosach, działa bezpośrednio na receptory cholinergiczne w mózgu, powodując szybkie pobudzenie, a następnie uzależnienie. Krótko po zaciągnięciu się dymem papierosowym nikotyna w ciągu kilku sekund dociera do mózgu, gdzie stymuluje wydzielanie neuroprzekaźników, takich jak dopamina, serotonina czy noradrenalina. Stąd bierze się uczucie odprężenia czy poprawy koncentracji, które jednak szybko ustępuje, prowadząc do kolejnej potrzeby zapalenia. Długotrwałe palenie prowadzi do adaptacji receptorów, co oznacza, że mózg potrzebuje coraz większych dawek nikotyny, aby odczuć ten sam efekt, a to mechanizm uzależnienia. Czynniki ryzyka dla układu nerwowego obejmują przewlekłą ekspozycję na nikotynę, stres i predyspozycje genetyczne. Objawy uzależnienia to drażliwość, niepokój, trudności w koncentracji, a po odstawieniu – objawy odstawienne takie jak bezsenność, depresja i silne pragnienie zapalenia. Dym tytoniowy zawiera ponad 7000 substancji chemicznych, z których wiele ma neurotoksyczne działanie – tlenek węgla ogranicza dostęp tlenu do mózgu, metale ciężkie i wolne rodniki przyspieszają procesy neurodegeneracyjne. Palenie zwiększa ryzyko udarów mózgu, choroby Alzheimera, demencji naczyniowej, a także pogorszenia pamięci i funkcji poznawczych w młodym wieku. Badania obrazowe wykazały, że osoby palące mają zmniejszoną objętość kory mózgowej i wolniejsze procesy regeneracji neuronów. Diagnostyka konsekwencji palenia na układ nerwowy obejmuje badania neurologiczne, obrazowe, a także neuropsychologiczne testy oceniające pamięć i uwagę. Różnicowanie obejmuje inne czynniki powodujące uszkodzenia nerwów, w tym alkoholizm i choroby metaboliczne. Leczenie uzależnienia od nikotyny to farmakoterapia (plastry, gumy, tabletki), leki blokujące receptory nikotynowe jak wareniklina, a także psychoterapia i programy wsparcia dla palaczy. Rehabilitacja neuropsychologiczna po rzuceniu palenia obejmuje ćwiczenia pamięciowe, aktywność fizyczną i dietę wspierającą regenerację neuronów. Rokowanie u osób, które rzucą palenie, poprawia się znacząco – już po kilku tygodniach poprawia się ukrwienie mózgu, a po kilku latach ryzyko udaru i chorób neurodegeneracyjnych spada. Profilaktyka pierwotna polega na unikaniu rozpoczęcia palenia, a wtórna na kompleksowych programach rzucania nałogu. Pacjenci często pytają, czy po latach palenia mózg może wrócić do pełnej sprawności – częściowe zmiany są odwracalne, szczególnie u osób młodszych, co potwierdzają najnowsze badania naukowe. Palenie papierosów wywołuje więc poważne konsekwencje neurologiczne i powinno być traktowane jako realne zagrożenie nie tylko dla płuc czy serca, ale także dla mózgu i układu nerwowego.
