Kortyzol to hormon steroidowy wytwarzany w korze nadnerczy, nazywany często hormonem stresu, ponieważ jego wydzielanie wzrasta w odpowiedzi na bodźce stresowe fizyczne i psychiczne. Hormon ten odgrywa kluczową rolę w regulacji metabolizmu węglowodanów, białek i tłuszczów, wpływa na pracę układu odpornościowego, gospodarkę wodno-elektrolitową, a także na ciśnienie krwi. Historia badań nad kortyzolem sięga pierwszej połowy XX wieku, kiedy w 1950 roku powiązano kortyzol z leczeniem stanów zapalnych i chorób autoimmunologicznych. Normy tego hormonu zależą od rytmu dobowego – najwyższe wartości obserwuje się rano, około godziny 8, a najniższe wieczorem. Standardowe zakresy dla krwi żylnej to około 140-700 nmol/l rano i poniżej 250 nmol/l wieczorem, choć wartości referencyjne mogą się różnić w zależności od laboratorium. Zaburzenia w poziomie kortyzolu mogą świadczyć o licznych chorobach. Podwyższony poziom kortyzolu obserwuje się w zespole Cushinga, przewlekłym stresie, depresji, otyłości brzusznej czy cukrzycy typu 2. Objawy wysokiego kortyzolu to przyrost masy ciała, szczególnie w okolicy brzucha i karku, cienka skóra, podatność na siniaki, rozstępy, nadciśnienie, zaburzenia snu, wahania nastroju i obniżona odporność. Niski poziom kortyzolu może wskazywać na chorobę Addisona, niewydolność nadnerczy, powikłania długotrwałej terapii glikokortykosteroidami czy zaburzenia przysadki mózgowej. Objawy niedoboru obejmują przewlekłe zmęczenie, hipotonię ortostatyczną, utratę masy ciała, nudności, bóle mięśni i hiperpigmentację skóry. Badanie kortyzolu wykonuje się z krwi, moczu lub śliny, a do diagnostyki stosuje się także testy czynnościowe, jak test z 1 mg deksametazonu czy test stymulacji ACTH. Diagnostyka różnicowa obejmuje inne zaburzenia endokrynologiczne i psychiatryczne, które mogą dawać podobne objawy jak depresja, zespół przewlekłego zmęczenia czy zaburzenia tarczycy. Leczenie nieprawidłowych wyników kortyzolu zależy od przyczyny – w przypadku hiperkortyzolemii stosuje się leczenie farmakologiczne, radioterapię przysadki lub operację guza nadnerczy, a w hipokortyzolemii konieczna jest substytucja hydrokortyzonem i fludrokortyzonem. Rokowanie zależy od stopnia zaawansowania choroby i skuteczności leczenia. Profilaktyka pierwotna obejmuje unikanie długotrwałego stresu, prawidłową higienę snu, aktywność fizyczną i zbilansowaną dietę. Praktyczne wskazówki dla pacjentów obejmują wykonywanie badań hormonalnych przy przedłużającym się zmęczeniu, problemach z masą ciała, zaburzeniach snu i nastroju, a także ścisłą współpracę z endokrynologiem w przypadku stwierdzonych nieprawidłowości. Kortyzol to hormon niezbędny do życia, którego równowaga decyduje o prawidłowym funkcjonowaniu całego organizmu.
